از توان من بر نمی آید که میرزاتقی خان را در چند خط تلگرامی توصیف کنم ولی تلاش می کنم، چون ۲۰ دی ماه سالگرد شهادت یکی از نوادر سیاستمداران و وطن پرستان است که بر خلاف انبوهی از سیاستمداران ایران که به هزینه مردم به دنبال بهینه کردن منافع خود هستند، به هزینه خود برای "رفاهیت" مردم جان خود را در طبق اخلاص گذاشت و تا آخر ایستاد.

نویسنده انگلیسی واتسون درباره او نوشته بود که "اشرف مخلوقات بود".

قائم مقام که او را تربیت کرده بود گفته بود:

"این پسر خیلی ترقیات دارد و قوانین بزرگ به روزگار می گذارد، حقیقت من بر پسر کربلایی قربان حسد می برم و بر پسرش می ترسم."

کلنل شیل وزیر مختار انگلیس می گفت:

"پول دوستی که خوی ایرانیان است در وی اثر ندارد، به عشوه و رشوه کسی فریفته نمی شود."

خوش هیکل، تنومند، سیمای گشاده، پرکار، با غیرت مسئولیت، هوشمند، درست، صادق، فساد ناپذیر و صمیمی بود، جسور و بی باک و دلیر همراه با رفتاری سنگین بود، چشمانی نافذ داشت همراه با مناعت طبع و حق شناسی.

میرزا تقی خان زمانه خود را خوب می شناخت و شرایط جهان و ایران را می شناخت، عقب افتادگی ایران را می شناخت و با اهداف توسعه ای خود آشنایی کامل داشت. شرایط گذار را می شناخت و در تمامی ساحت هایی که برای توسعه ایران لازم بود به صورت هماهنگ تلاش می کرد.

اهداف میرزاتقی خان را تحت سه عنوان می توان خلاصه کرد:

*آوری در راه نشر فرهنگ و صنعت جدید

*پاسداری از هویت ملی و استقلال سیاسی ایران

*مبارزه با فساد مالی و مبارزه برای احیاء اخلاق مدنی که به زوال کشیده شده بود.

برای تامین اهداف فوق در سطوح مختلف وارد کارزار شد، در سطح کلان بودجه کشور را که دچار کسری مزمن شده بود با مدیریت هزینه و حذف هزینه های غیرضروری و از طرف دیگر وصول درآمدهای معوق و لاوصول متعارف و احیاء امنیت تولید و بسط تولید و تجارت و اخذ مالیات به تعادل رسانید که تلاش های او در این زمینه هنوز راهنما و موثرند و در این زمینه فعالیت های گسترده و آموزنده ای کرد.

برای بسط اقتصاد و تولید و صنعت می دانست نظم در تمام کارها و اجرای قانون و اصلاح دوایر عدلیه و حکام شرع و اینکه همه مردم و همه فرق و اقلیت "در محافظه" در سایه قوانین ولایتی برابرند، املاک از دستبرد مصون اند و ادیان در کمال رفاهیت، برای اولین بار دیوانخانه عدالت تامین کرد که جد دیوان عدالت اداری امروز است که مردم اگر از دولت شکایت داشته باشند در آن مطرح کنند و برابری حقوقی اجتماعی اقلیت ها.

با تقی خان این اصطلاحات در ایران شایع شد:

نظم تقی خانی، دیوان خانه عدالت، وکیل دیوانخانه، تنظیمات مملکتی، نظم جدید، قرار حکومتی، قانون درست، اجرای حقوق ثابته، رفاهیت و آسودگی مردم، عدم تبعیض، کاری مغایر عدالت نکردن، مبارزه با رشوه خواری، تنظیم قوانین مالیاتی، گماشتن کسان عاقل و قابل بر سر کار، ایجاد دارالفنون (پلی تکنیک) و ایجاد روزنامه برای روشن کردن مردم و آشنا کردن آن ها با مسائل روز ایران و جهان و افزودن بر دانایی و بینایی آن ها، مبارزه جدی با فساد اداری، توسعه صنعت، بسط تعلیمات در ارتش منظم و توسعه مهمات سازی، ایجاد چاپارخانه و پست، حفظ آثار باستانی، تنظیم واردات و صادرات، خلاصه هر کار خوبی که امروز می بینید کم و بیش نطفه اولیه آن با میرزا تقی خان شروع شد.

پایان/